Erkekliğin, Kadınlığın, Geyliğin ve Lezbiyenliğin Sosyal Psikolojik ve Kültürel Kurulumu Üzerine
Üstün ÖNGEL
Sosyal Psikolog
Uzak durulan bir sözcük: Seçim
Son yıllarda gey ve lezbiyenliğin (ama daha çok “geyliğin”) doğuştan belirlendiğine dair “varsayımların” ardı arkası kesilmiyor. İşin kötüsü, “varsayımlar”, kesinlik taşıyan bilgilermiş gibi sunuluyor ve kullanılıyor. Genetik biliminin giderek öne çıkması, bu varsayımların artmasının önemli bir nedeni olsa gerek. Fakat, ilginç bir gelişme olarak, gey ve lezbiyenlerin de, bu yönelimlerin doğuştan olduğu bilgisinin varoluşlarının kabulünü kolaylaştıracağı düşüncesiyle, bu varsayımları sahiplendiğini görüyoruz.
Oysa, nasıl kadınlık ve erkeklik, sosyal psikolojik, toplumsal, ve kültürel etkilerin ortasında bedenimizi nasıl kullanacağımıza, varoluşumuzu nasıl gerçekleştireceğimize dair hem erken yaşlarda bizim adımıza verilen, hem de yaşımız ilerledikçe kendi başımıza verdiğimiz kararlarla ve seçimlerle “kuruluyorsa”, geylik ve lezbiyenlik de öyle olsa gerektir.
Doğuştan getirdiğimiz “bedenle” nasıl yaşayacağımız, bir kültürel iklimde sosyal psikolojik deneyimlerle oluşan bir süreç içinde verdiğimiz kararlarla ve yaptığımız seçimlerle belirleniyor. Bu yaptığımız seçimlerin ömür boyu değişebilir olduğunu da unutmamamız gerekiyor.
Carl Wittman, ta 1970'lerde “iradenin” ve “seçim” yapma gücünün cinsel yönelimle ilgili ne kadar önem taşıdığını şu sözleriyle vurguluyor:
“Doğa, cinsel arzu nesnesini tanımlanmamış olarak bırakmıştır. Arzu nesnesinin cinsiyeti bizlere sosyal süreçte dayatılmıştır….. Çocukluk çağında birbirimize yönelik hislerimizi boğmamızı talep edenlere teslim olmayı reddettik. Hakim öğretinin bize aşılanmasına bir şekilde direnme gücü bulduk ve bunu en değerli özelliğimiz ve hazinemiz olarak görmeliyiz.”
—Carl Wittman, “Amerika’dan Sürülenler: Bir Gey Manifesto,” 1970
(Nature leaves undefined the object of sexual desire. The gender of that object has been imposed socially..... As kids, we refused to capitulate to demands that we smother our feeling toward each other. Somewhere we found the strength to resist being indoctrinated, and we should count that among our assets.
—Carl Wittman, “Refugees From Amerika: A Gay Manifesto,” 1970 )
Fakat nedense son yılların gey-lezbiyen sivil oluşumlarına baktığımızda, “seçim” sözcüğünün neredeyse yasak sözcük haline getirildiğini görüyoruz.
Bu yasaklama ya da daha hafif deyişle uzak duruş, gördüğüm kadarıyla şöyle bir kaygıdan besleniyor: Yıllardır eşcinsel yönelimlerin muhafazakâr kesim tarafından reddi, aynı zamanda bu yönelimlerin “istenirse” değişebileceği iddiasıyla da karşımıza çıkıyor. Psikiyatrik/psikolojik müdahalenin de bu cinsel yönelim değişimini sağlayabileceği gibi bir iddia da buna eşlik ediyor (1970'lerin ikinci yarısına kadar psikiyatrik teşhis listesinde “eşcinselliğin” bir “hastalık” olarak tanımlanmış olması da bu süreçte önemle üzerinde durulması gereken bir nokta). Özellikle ergenlik dönemindeki gençlerin bu değişime zorlanması da geçmiş yıllarda sık rastlanan bir durum (bunu günümüzde de oldukça yaygın düzeyde görmek mümkün).
Dolayısıyla, eşcinsel yönelimle ilgili sivil hakların mücadelesini veren birey ve gruplar, “seçim” sözcüğünü, muhafazakârların bunu yıllardır koz olarak kullanmasından duydukları rahatsızlık nedeniyle, kullanmamaya özen gösteriyorlar. “Seçim” ve “irade” vurgularının mücadelelerini zayıflatacağını düşünüyorlar.
Tam da bu noktada, muhafazakârların sesini kesebileceğini düşündükleri başka bir “bilgiye” (varsayımsal bir bilgiye) sarılıyorlar. “Seçim” vurgusunun tam tersini savunan “genetik” iddialar bunlar. Doğuştan getirdiğimiz özelliklerin, bizim irademiz dışında bizi yönlendiren bir genetik altyapının, bizi gey, lezbiyen, travesti, transseksüel olmaya yönelttiğini düşünmeyi yeğliyorlar.
Fakat az sonra örneklemeye çalışacağım üzere, yine muhafazakârların elinden kurtulamıyorlar.
Buna girmeden önce vurgulanması gereken başka bir şey var belki de: Bu genetik iddialar ve doğuştan getirildiği düşünülen özellikler, cinselliği aslında sadece “bedensel/fizyolojik” bir “faaliyete” de indirgeme yanılgısını içinde barındırıyor. O nedenle de, eşcinsellikle ilgili tartışmaların ve mücadelelerin, mevcut erkek egemen yaşam biçimlerinin (siyah-beyaz kurulan, erkekliğe ve kadınlığa değişmez rollerin atfedildiği yaşam biçimlerinin) değişimi ve dönüştürülmesiyle ilgili çok ama çok önemli katkılarını da yok etmiyorsa da büyük ölçüde engellemiş oluyor.
Muhafazakârlar ve genetik iddialar
Yukarıda da değindiğim üzere, varsayımlara dayanan genetik iddialar son yıllarda çokça dillendirilmeye başladı. Bu iddialar kabul gördüğünde eşcinsel yönelimlerin de toplum tarafından daha rahatlıkla kabul edilebileceği gibi bir beklenti oluştu.
Bizzat kendileri de gey olan bazı araştırmacılar da bu genetik iddiaları öne sürdüler ve savundular.
Simon LeVay ve Dean H. Hamer, bu araştırmacıların önde gelen ikisi. Scientific American’da 1994 yayımlanan “Erkek Eşcinselliğinde Biyolojik Etkiyle İlgili Kanıtlar” (Evidence for a Biological Influence in Male Homosexuality) başlıklı ortak makalelerinde bu iddiaları enine boyuna tartıştılar (her ikisinin daha önce kendi başlarına yazdıkları makalelerin derlemesi de denebilir buna).
Bu iki araştırmacının bulgularının herhangi bir kesinlik taşımadığını, bulguların sadece bir olasılık olarak görülebileceğini söylemekle yetinmek isterim bu noktada (bu araştırmaların ayrıntılarına başka kapsamlı bir incelemede girmek daha isabetli ve yararlı olacaktır). “Gey geni” tartışmalarının LeVay ve Hamer’in ortak makalesi sonrası nasıl seyrettiği hakkında bilgi edinmek isteyenler, gene Scientific American’da 1995’te yayımlanan “Gey Genlerine Yeniden Bir Bakış: Eşcinselliğin Biyolojisi Üzerine Yapılan Araştırmalara Yönelik Kuşkular Artıyor” (Gay Genes, Revisited: Doubts arise over research on the biology of homosexuality) başlıklı makaleye bir göz atabilirler.
Burada benim dikkat çekmek istediğim başka bir şey: Tam da toplumun eşcinsel yönelimlere bakışını yumuşatacağı düşünülen bu genetik iddiaların, muhafazakârların elinde nasıl bir koza dönüştürülebileceğini örneğiyle göstermek istiyorum.
Muhafazakâr bir siyaset ve kültür dergisi olan Weekly Standard’ın 9 Aralık 1996 tarihli sayısında Chandler Burr adlı bir yazarın “Neden Muhafazakârlar Gey Genini Bağırlarına Basmalılar” (Why Conservatives Should Embrace the Gay Gene) başlıklı yazısı, bu anlamda çok somut bir örnek oluşturuyor.
Chandler Burr, “Ayrı Yaratılış: Cinsel Yönelimin Biyolojik Kaynaklarının Araştırılması” (A Seperate Creation: The Search for the Biological Origins of Sexual Orientation” adlı bir kitabın da yazarı aynı zamanda. Bu kitaptaki, “Genetik Müdahaleyle Homoseksüelliği Heteroseksüelliğe Nasıl Dönüştürebiliriz?” (How Genetic Surgery Can Change Homosexuality to Heterosexuality) başlıklı bölüm ise özellikle dikkat çekici. Öylesine dikkat çekici ki, Chandler Burr, ileri yaşlardaki erkek eşcinsellerden (muhtemelen “içselleştirilmiş homofobinin kurbanı” erkek eşcinsellerden), “bu değişime hazırız, bu cerrahi müdahaleyi istiyoruz” diye mektuplar bile alıyor, bu yazıları yazmasının ardından.
Özetle, Chandler Burr’ün argümanı, madem böyle bir gey geni bulundu, o halde bu gene müdahale de edebiliriz ve geyleri “straight” (streyt) yapabiliriz, yapmalıyız şeklinde (başka bir deyişle buna, geyleri “ıslah etme girişimi” de denebilir).
Oysa, George Eberr adlı bir nöroloğun da net bir şekilde ortaya koyduğu üzere, ne böyle bir gen bulunabilmiş durumda, ne de kromozom yapısında bu iddiaları kesinlik taşıyan bir şekilde doğrulayacak veriler mevcut. Halihazırda varsayımlar bilimsel kesinliğe ulaşabilmiş değil ve bence böyle bir bilimsel kesinliğe ulaşılması da pek mümkün değil.
Dolayısıyla, ne gey araştırmacılar Simon LeVay ve Dean Hamer’in iddiaları doğrulanmış durumda, ne de özellikle muhafazakâr Chandler Burr’ün bir hevesle genlere müdahale edelim demesinin herhangi bir geçerliliği var.
Bu bölümü kapatırken, özellikle vurgulamak istediğim başka bir şey daha var: Son yıllarda genetik iddiaların insanla ilgili neredeyse her konuda karşımıza çıktığını görmekteyiz. Medyanın da bu “şıpın işi” çözümlerin üstüne atladığı ve halkı sürekli yanlış yönlendirdiği de bir gerçek. Gün geçmiyor ki “mutluluk geni bulundu” benzeri bir haber çıkmasın gazetelerde. İnsanlık adına bu indirgemeciliğin geleceğimizi ciddi biçimde tehdit ettiğini söylemek mümkün. Benim genetik üzerine araştırmalar yapanlara ve bu varsayımları çoğu zaman tereddütsüz benimseyen ve yayanlara tavsiyem, sosyal ve psiko-sosyal konulara bulaşmadan önce, genetik araştırmaların insanın fizyolojik sorunlarına dair bulduğu (varsa bulduğu) çözümlere odaklansınlar. Örneğin, AIDS’e çare bulsunlar, kansere çare bulsunlar, veya henüz çaresi bulunmamış birçok başka tıbbi sorunun çaresini bulsunlar. Eğer bu konularda başarı sağlayabilirlerse, ancak ve ancak ondan sonra insanın sosyal ve psiko-sosyal boyutlarına el atsınlar. Bu boyutlara hiç el atmasalar daha iyi ya, neyse...
Sosyal psikolojik ve kültürel süreçler
Genetikle ilgili iddiaların halihazırda sadece varsayımlara dayandığını söylediğimizde, haklı olarak psiko-sosyal ve kültürel süreçlerle ilgili elimizde ne gibi somut bilgiler olduğu sorulacaktır. Ayrıntıya girmeden söyleyebilirim ki, varsayımlarla konuşmamıza gerek bırakmayacak kadar tatmin edici araştırma bulgusuna sahibiz.
En başta şu temel veriler dikkatimi çekiyor. Gey-lezbiyen oranı 2’ye 1 olarak çıkıyor araştırmalarda. Gerçi gey-lezbiyen grupların sözcüleri bu verilerin sağlıklı olmadığını, zira lezbiyenlerin deşifre olmadan, olmaya gerek duymadan yaşamlarını sürdürdüklerini söylüyorlar; bunun doğru olabileceğini kabul etmekle birlikte, eşcinsel yönelimlerin aynı zamanda bir erkek egemen yaşam biçimi protestosu olarak da ortaya çıktığını gördüğüm için, bu yönelimlerin erkek eşcinselliğinde daha yüksek oranlarda olduğunu da düşünme eğilimindeyim.
Dolayısıyla da tek başına bu 2’ye 1 oranının bakmamız gereken bir kültürel boyuta işaret ettiğini düşünüyorum.
Ayrıca, bir başka şey de bu konu bağlamında çok dikkat çekici geliyor bana. Dean Hamer, eşcinselliğin biyolojik kaynaklarını irdelerken, bu biyolojik kaynakların sadece erkek eşcinseller için geçerli olduğunu da iddia ediyor. Tuhaf bir şekilde, erkek eşcinselliğinin biyolojik kaynakları olduğu iddiasındaki Dean Hamer, lezbiyenliğin tamamiyle çevre etkisiyle kültürel süreçlerde oluştuğunu iddia ediyor. Bunun nasıl olabileceği doğrusu benim kavrayış ve anlama kapasitemi aşıyor. Böyle bir şeyin olabilirliğini, yani geylik için biyolojik kaynakların var olup, lezbiyenlik için bu kaynakların var olmamasını, anlamlı bir şekilde açıklayabilecek biri varsa, buyursun anlatsın bizlere.
Sempozyumda yaptığım, zaman sınırlılığı ve yasak sulara dalmanın bende yarattığı belirgin gerginlik nedeniyle de hiçbir şeye benzemeyen konuşmam sırasında en çok tepki aldığım konuya geldi sıra. Cinsel yönelimlerin değişebilirliği konusuna (değişimin kişinin kendi başına yaşayacağı doğal süreçlerle ve/ya psikolojik yardım –“terapi”- ilişkisi ile sağlanabileceğine). Her iki yönde de olabilecek bir değişimden söz ediyorum aslında. Yani, heteroseksüellikten homoseksüelliğe geçişin de her zaman ve her yaşta olabileceğini, homoseksüellikten heteroseksüelliğe geçişin de. Genetik belirlenimciliğin ve indirgemeciliğin ise bu iradi değişimlerin önünü kesiyor olduğunu görüyorum.
Tabii odaklandığımız konu itibariyle sadece homoseksüellikten heteroseksüelliğe geçiş hakkında konuşuyormuşum gibi algılanıyor rahatlıkla. Sempozyum konuşmam sırasında da maalesef bu algıyla oluşan refleks tepkilerle karşılaştım. Oysa vurgulamaya çalıştığım, ama o gün hakkıyla iletemediğim, cinsel ilgi ve yönelimin, cinsel kimliğin, ve cinsiyet rolünün, tüm toplumsal-kültürel etkilerle kuşatılmış olsak bile neticede bireysel seçimlerimizle ve kararlarımızla vücut bulan varoluşsal süreçler olduğuydu.
Meselenin özü şu: Birtakım araştırmalar gösteriyor ki, doğuştan olduğu düşünülen, genetik bir altyapısı olduğu düşünülen homoseksüellik, eğer kişi isterse, psiko-sosyal süreçlerle değişebiliyor. Bu psiko-sosyal süreçler bir yardım ilişkisi desteği ile de hayat bulabilir, kişinin kendi başına bu süreci yaşamasıyla da (“terapi” sözcüğüne başvurmuyorum; “yardım ilişkisi” demeyi tercih ediyorum; aslında, “terapi”nin orijinal anlamı, antik Yunan’da “eşlik etme, yardım etme, hizmet etme” imiş; “eşlik etme” özellikle en çok benimseyebileceğim anlamı; fakat günümüzde maalesef “terapi” “tedavi” ile eşanlamlı kullanılıyor ve “iyileştirme” odaklı yaşanıyor; bunu kabul edebilmem mümkün değil; orijinal anlamına dönebilme olanağımız olsa, ki artık yok bence, “terapi” sözcüğünü kullanmayı çok isterim; neticede bunun yerine “yardım ilişkisi” demeye devam edeceğim, en azından şimdilik).
Burada sadece iki kaynağa atıfta bulunacağım, bu değişimin olanaklı olduğuyla ilgili somut veriler sunan. Birisi, Joseph Nicolosi’nin “Erkek Eşcinselliğinde Onarıcı Terapi”(Reparative Therapy of Male Homosexuality) adlı 1991 tarihli kitabı. Kitabın başlığı hoşuma gitmedi, zira “onarım” vurgusu ortada “bozulmuş” bir şeyin olduğuna işaret ediyor, ki eşcinselliğin böyle görülmesini hiçbir zaman kabul edemem (tam da bu nedenle, yani işin içine “terapi” girince sürecin ahlaki zaafları ister istemez ortaya çıktığı için, mesleki pratiğimde bu tür uygulamalar içine girmeyi çok olağanüstü durumlarla karşılaşmadığım takdirde arzu etmiyorum). Fakat öyle ya da böyle bu değişimin olanaklılığını göstermesi açısından burada kaynak olarak atıfta bulunuyorum
İkinci kaynak çok daha temiz bir yaklaşım örneği sunuyor. 1970’li yıllarda eşcinselliğin psikiyatrik hastalıklar listesinden (DSM adlı teşhis el kitabından) çıkarılması için de yoğun mücadele vermiş olan Robert L. Spitzer’in çok yakın tarihli bir araştırması bu. “Homoseksellikten Heteroseksüelliğe Geçiş Yaptığını Söyleyen 200 Kişi” başlıklı araştırmayı ilk kez 2001 yılında bir kongrede sunmuş Spitzer ( 200 Subjects Who Claim to Have Changed Their Sexual Orientation from Homosexual to Heterosexual. Presentation at the American Psychiatric Association Annual Convention. New Orleans, May 9, 2001). Sonra da bu ay içinde “Cinsel Davranış Arşivi” adlı bilimsel dergide aynı çalışma yayımlanmış. (Archives of Sexual Behavior, Vol. 32, No. 5, October 2003, pp. 403-417).
Araştırma 200 kişiyle mülakatı içeriyor ve bu kişiler kendi başlarına homoseksüellikten heteroseksüelliğe geçiş yapmış ve en az beş yıldır da bu şekilde yaşayan kişiler. Spitzer’in eşcinselliğin psikiyatrik hastalıklar listesinden çıkması için mücadele vermiş birisi olması, konuya nasıl baktığını görmemize yeterli bence. Şunu söylemeye çalışıyorum: Bu türden değişimin olabilirliğini savunmak, insanın, muhafazakârların değişimi şart gören ve dayatan yaklaşımlarının içinde yer aldığı anlamına gelmez.
Tam da bu noktada şunu savunabilmeyi doğru buluyorum, hem kendi adıma hem eşcinsellerin sivil haklarıyla ilgili mücadele verenler adına: “Bunu seçtik, birileri nasıl erkek olmayı, kadın olmayı seçtiyse, biz de gey olmayı, lezbiyen olmayı, travesti, transseksüel olmayı seçtik; herkes de değişebilir, biz de. Ama istersek. Kimse kimseye bir şeyi dayatma hakkını kendine görmesin.”
Bu değişimin olabilirliğiyle ilgili verilerin benim için iki açıdan büyük önemi var: Bir, genetik iddiaları olduğu gibi çürütüyor; iki, her iki yönde de değişimin olabilirliğinin önü kapanmamış oluyor.
Konunun “ahlâki” boyutlarına hiç girmeye gerek görmüyorum aslında; fakat, hem sempozyum sırasındaki tepkilere hem de bu yazıyı okurken oluşabilecek olası tepkilere baktığımda, kısaca da olsa buna değinmem gerektiğini düşünüyorum. Çok temel bir şey olduğu için gereksiz yere yazıyorum duygusu taşıyorum ama yine de burada tekrarlamak gerek galiba: Bu “değişim” hiçbir koşulda genç veya yetişkine dayatılmamalı. Yukarıda parantez içinde de ifade ettiğim üzere, mesleki pratiğime ilişkin bir tercih olarak da buraya not düşmek isterim ki, bu türden talepler bireysel iradeyle karşıma çıktığında bile, böylesi homoseksüellikten heteroseksüelliğe değişim amaçlı çalışmalara olağanüstü koşullar dışında girmeyi arzu etmiyorum.
Bu noktada şöyle bir “yanlış” kanıya da değinmek isterim. Bilhassa eşcinsel yönelimli dostlardan sıkça duyduğum bir argüman var: “Değiştim” diyene aldırmayın siz, o aslında hâlâ içinde bu yönelimi taşıyor. Ya da, sonradan heteroseksüellikten homoseksüelliğe geçiş yapanların, bu yönelimi sonradan edindikleri doğru değil, onlar aslında küçüklükten beri bunu içlerinde zaten taşıyorlardı, ancak şimdi ortaya çıkıyor.
Bu iki argümanın da herhangi bir geçerliliği olduğunu düşünmüyorum. En başta, insan varoluşunu kaba bir indirgemecilikle siyah-beyaz algılamanın kabul edilir bir yanını göremiyorum. Cinsel yönelimleri geniş bir “yelpaze” içinde değerlendirmemiz gerektiğini, bu yelpaze içinde de her türlü değişimin süreç içinde olabilirliğini görmemiz gerektiğini düşünüyorum. Erkek veya kadın olmanın da binbir çeşidi var, bu iki ana cinsel yönelim dışında kalan cinsel yönelimlerin de.
Fakat yaşadığımız sosyal ve kültürel iklimler, bu “çeşitliliğe” ve “esnekliğe” genellikle pek sıcak bakmıyorlar (tam da bu nedenle, geylik-lezbiyenlik ve diğer cinsel yönelimlerin, hakim siyah-beyaz erkek egemen dünyayı dönüştürme gücünü çok ama çok önemsiyorum). Öylesine sıcak bakmıyorlar ki, en başta çocuk yetiştirme biçimlerimiz sürekli bu siyah-beyaz dünyayı besliyor.
Örneğin henüz iki ve üç yaşındaki çocuklara sorulduğunda bile, erkek ve kız çocukların özellikleri çok keskin ayrımlarla tanımlanıyor:
Hem erkek hem kız çocuklar, kızların özelliklerini şöyle tanımlıyor
- oyuncak bebekle oynamayı sever
- anneye yardım etmeyi severler
- çok konuşurlar
- hiçbir zaman vurmazlar
- “yardıma ihtiyacım var” derler
- büyüyünce hemşire ya da öğretmen olurlar
Hem erkek hem kız çocuklar, erkeklerin özelliklerini ise şöyle tanımlıyorlar:
- arabalarla oynamayı severler
- babaya yardım etmeyi severler
- inşa etmeyi, yapıp bozmayı severler
- “seni dövebilirim” derler
- büyüyünce patron olurlar
