ZİHİN ENGELLİ BİREYLERDE DİL GELİŞİMİNİN SAĞLANMASINDA ÖĞRETMENLERİN YAPABİLECEKLERİ ÇALIŞMALAR
Çağlar SAVAŞ
Zihinsel engelli veya gelişimsel yetersizliği olan çocukların dil ve konuşma gelişimi ile iletişim kurma sorunları ile sık sık karşılaşıyoruz. Çoğu zaman bu çocuklarla çalışan öğretmenler “ben bu çocukla neler yapabilirim?” sorusunu kendilerine sormaktadırlar. Cevap eğer zor veriliyorsa öğretmende büyük bir karamsarlık ve üzüntü olmakta ve mesleki başarısızlığa varacak kadar ciddi psikolojik sorunlara yol açabilmektedir. Bu doğrultuda öğretmenlerin gelişimsel yetersizliği olan çocukla dil ve iletişim becerilerini geliştirme çalışırken yararlanabilecekleri notlarımı toparladım ve sizinle paylaşmayı uygun buldum.
Değerli öğretmen arkadaşlarım: dil gelişimi ve iletişim becerileri bireyde çalışılırken üç aşamada çalışmalar yürütülür. Bu aşamalar:
Dinlemek ve Temel Konuşma İlkeleri
Konuşma organlarının geliştirilmesi,
Sözel dilin geliştirilmesi.
Bu makalede birinci madde olan Dinlemek ve Temel Konuşma İlkeleri yer almaktadır. Bu maddenin alt bölümleri ile bu bölümlerde öğretmenlerin yapabilecekleri alıştırma önermeleri bu makalede açıklanmaktadır.
Faydalanacağınızı düşündüğüm bu makale ile çalışmalarınızda kolaylıklar ve başarılar diliyorum.
Diğer bölümler kendi başlığı altında yeni birer makale olarak bilgilerinize sunulacaktır.
1. DİNLEMEK VE TEMEL KONUŞMA İLKELERİ
Dinlemek eğitimi konuşma eğitiminin başlangıcı olarak kabul edilir. Çocuk çevresi hakkındaki tüm bilgileri dinleyerek alır. Dinleme, öğrenmede çok önemli bir kanaldır. Ayrıca çocuğun herhangi bir işitme problemi yoksa; dikkatini çevresindeki nesnelere verebiliyorsa konuşma ve okuma kontrolüne başlamış demektir.
Öğretmen çocuğa “yere yat” emrini verir. Çocuk sırt üstü yere yatar. Çocuk bu pozisyonda hiç kımıldamadan 3-4 saniye kadar yatmalıdır. Öğretmen 3-4 saniye sonra “tamam kalkabilirsin” der.
Birinci alıştırmadaki sırt üstü yatma süresi 4-5 gün sonra 30 saniyeye çıkarılabilir.
Kıpırdamadan yere yatma süresi 30 saniye kadar olduğunda öğretmen çocuğun 1-2 metre kadar yakınında durur. Çömelerek çocuğun ismini fısıldar. Çocuk ismini duyunca yerinden kalkar ve sınıfın başka bir yerine (öğretmenin gösterdiği) yere geçer. Sessizce durur. Diğer çocuklarla da bu işlem yapılır. Eğer çocuk ismi söylendiğinde fark etmedi yada duymadıysa etkinlik yinelenir.
Öğretmen çocuktan bir metre uzakta durur. Fısıldayarak “ayağa kalk”, “bana kitap ver” yada “ayağa kalk yanıma gel” gibi basit komutlar verir. Çocuk dikkatini toplayamıyorsa öğretmen birkaç kez tekrar eder.
Öğretmen çocuğa değişik sesler vererek, seslere ilgisini arttırmayı ve bu sesleri dinlemeye çalışmasını sağlar. Şu değişik sesler kullanılabilir.
Ø Cam bir şişe yarıya kadar su doldurulur. Öğretmen şişenin ağzına dudağını dayayarak şişeye üfler ve çıkan sesi çocuğa dinlettirir. Sonra aynı sesi çocuğun da çıkarmasını sağlamaya çalışır.
Ø Plastik bir kutuya önce küçük sonra büyük taşlar doldurulur. Sonra kutuyu sallayarak çıkan sesleri dinlettirir. Ve çocuğunda sesleri çıkarmasını sağlar.
Ø Küçük sünger bir topu öğretmen ritmik olarak masaya vurur. Çocukta aynı şeyi yaparak aynı sesi çıkarmaya çalışır.
Ø Teneke bir kutuya kum doldurulur. Çocuk kutuyu gerek sallayarak, gerekse de vurarak değişik sesler çıkarır.
Ø Bir teneke kutunun değişik yerlerine vurarak değişik sesler çıkarılabilir.
Ø Öğretmen farklı özelliklerde kağıtları elinde buruşturarak farklı sesler elde eder ve bu sesleri çocuğunda çıkarmasını sağlar.
Sesin geldiği yönü anlamak
Öğretmen çocuğun arkasında durarak herhangi bir ses verir. “ses nereden geliyor sorusunu sorar”. Bu alıştırmada çocuk önce sesi dinlemeli ve sonra başını sesin geldiği yöne çevirmelidir.
Öğretmen yukarıdaki nesnelerden birini çocuğun görüş açısından çıkarır ve sonra nesnenin sesini verir. “ne sesi” sorusunu sorar. Çocuk cevap verdikten sonra, “nereden geldi” sorusunu yöneltir. Çocuk cevap vermezse öğretmen yardım eder.
Öğretmen düdük sesini çocuğun başının üzerinden, arkasından, yan tarafından verir. “bak şimdi ses arkanda, bak şimdi ses başının üzerinde gibi açıklamalar yapar.
Bu alıştırmada verilen iki ses üç sese çıkarılır. Öğretmen üç farklı ses verir. Çocuk gözlerini kapar. Öğretmen bir ses verir ve sesin ne sesi olduğunu sorar.
Öğretmen çalışmaya başlamadan önce çocuğun tanıdığı bazı sesleri teyp kasetine kaydeder. Çocuk sesi, köpek sesi, zil sesi vs. Çocuğa her bir sesi ayrı ayrı dinlettirir. Her bir sesin ne olduğunu sorar. Eğer çocuk sesi tanıyamıyorsa sesi öğretmen tekrar dinlettirir.
Öğretmen teybe önceden hızlı ritimde ve yavaş ritimde kaydedilmiş sesleri dinlettirir. Çocuktan bu seslere uygun hareket yapmasını ister. Örneğin hızlı ritimde ellerini daha hızlı alkış yaparken yavaş ritimde daha yavaş alkış yapar. Çalışmanın başında öğretmen çocuğa model olur.
C. Görsel ve işitsel algıyı geliştirmek
1. Görsel algıyı geliştirmek
Çocuğun gördüklerini algılayabilmesi, anlayabilmesidir. Bu becerinin gelişmesi için çok basit bir alıştırma verilmiştir.
Öğretmen ve çocuk karşılıklı dururlar. Öğretmen çeşitli hareketler yapar. Hareketlerin çocuklarında yapmasını ister. Çocuk öğretmenin yaptığı hareketleri yapmaya çalışır. Bu hareketler: kalkmak, oturmak, çömelmek, emeklemek, yürümek, ve bunun gibi kaba motor hareketleridir.
Birinci alıştırmadan sonra gördüğü ve işittiği hareketleri birleştirmesi istenir.
B.1. Öğretmen “şimdi oturuyorum, sen de otur der” çocuk öğretmeni görür ve sözlerini duyar öğretmenin yaptıklarını yapmaya çalışır.
B.2. Daha ileri aşamadan öğretmen yalnız emir verir. “otur, kalk, gel, yürü” gibi. Çocuk hareketi yapmaya çalışır.
2. İşitsel algıyı geliştirmek
Çocuğun kendisine söylenilenleri, çevresindeki sesleri anlayabilmesi, algılayabilmesidir. Bu becerinin kullanılmasıyla çocuk işittikleriyle hareketleri birleştirebilir. Çalışma iki aşamada yapılır.
A. Sözcükler ve kelimelerle yapılan çalışmalar
A.1. Çocuğa tek kelimelik emirler verilir. “gel, otur, al” gibi. Çocuğun bu emirleri yerine getirmesi istenir.
A.2. Emirdeki kelime sayısı arttırılır “topu bana at, ellerini başının üstüne koy” gibi. A.3. Daha çok kelimeli emirler kullanılır “ellerini başının üstüne koy ve gözlerini kapat, ellerini başının üstüne kaldır ve zıpla” gibi. Emirler daha da çoğaltılarak etkinlik çalışılabilir.
Bu üç alıştırma mutlaka sıra ile uygulanmalıdır. Çocuk alıştırmanın her aşamasını yavaş yavaş geçecektir. Çocuk geçmesi için zorlanmamalıdır.
B. Seslerle yapılan alıştırmalar
Aşağıdaki alıştırmalarda çocuk duyduğu seslerle hareketleri birleştirilmelidir. Ses olarak zil sesi seçilmiştir. Öğretmen ve çocuk yerde karşılıklı otururlar.
B.1. Öğretmen sırayla aşağıdaki emirleri verir.
- Ben Zil Çalınca Ayağa Kalk,
- Zil Çalınca Kollarını Kaldır
- Zil Çalınca Ellerini Çırp
- Zil Çalınca ayağa kalk, ellerini çırp.
B.2. Bu alıştırmada trampet kullanılır. Öğretmen hızlı ve yavaş ritimde trampet çalar. Çocuktan hızlı ritimde koşması istenir. Yavaş ritimde ise ritme göre yürümesi istenir.
D. Görsel ve İşitsel Algının Birlikte Geliştirilmesi
Çocuğa beş resim kartı verilir. Kartlarda çocuğun tanıdığı hayvanların resimleri vardır. Çocuğun önüne beş resim konulur. Öğretmen bu hayvanlardan birinin sesini verir ve “hangi hayvan bu sesi verir?” Sorusunu sorar. Öğretmen hayvanların isimlerini söylememelidir.
Çocuğa beş resim kartı verilir. Kartlarda çocuğun iyi tanıdığı nesnelerin resimleri vardır. (musluk, saat, zil vs.) Bu nesnelerin çıkardıkları sesler daha önceden teybe alınır. Çocuğa tayipten bir ses dinletilir. Sonra resimlere dikkati çekilerek “bu sesi hangisi verir” sorusunu sorar.
Çocuğa yine çeşitli nesnelerin resimleri verilir. Bu kez nesnelerin isimleriyle nesneleri birleştirilmesi istenir. Top, makas, araba, balık nesneleri kullanılabilir. Hangisi ev, hangisi top gibi sorular sorulur.
Yine resimler kullanılır. Bardak, palto, çatal gibi. Nesnelerin resimleri verilir. Bu alıştırmada resimlerin fonksiyonlarıyla ilgili sorular sorulur. “hangisini giyiyorum, hangisiyle yazıyorum” gibi.
E. Görsel Algının Geliştirilmesi
Bu bölüm dikkatli bakarak tanıma alıştırmalarını içerir. Çocuk alıştırmaları yaparak görsel ayırım becerisini geliştirmeye çalışır.
Çocuğun üzerinde benzer şekiller veya benzer resimler bulunan kağıtlar verilir. Resimler veya şekiller göz atılarak alıştırma çeşitlendirilir.
Çocuğa kartlar üzerinde hazırlanmış resimler verilir. Ancak resimlenen nesnelerin birer parçaları yanlıştır. İlk olarak kulağı olmayan at, tek bacaklı masa, bacakları olmayan bir çocuk gibi, öğretmen resimde yanlışlık olup olmadığını, varsa neyde olduğunu sorar. Çocuk birinci grup alıştırmaları yapabiliyorsa üzerinde bir olay anlatan resim kartları verilir. Ayakkabılarını eline giymiş çocuk, uçan bir köpek gibi. Yanlışlıklar çok belirgin olmalıdır.
Üzerinde çeşitli nesnelerin resimlerinin ve gölgelerinin bulunduğu kartlar hazırlanır. Çocuk resimlerde gölgelerin eşleştirmeye çalışır. Resimler çoğaltılarak alıştırma daha karmaşık yapılabilir.
Öğretmen bir hareket yapar. Hiçbir sözlü yardım olmadan bunun tekrarını ister. Öğretmen bu kez birbiri arkasına iki veya ü. Hareket yapar ve çocuk hareketleri aynen tekrar etmeye çalışır.
Bu alıştırmada çocuk nesnelerle renkleri birleştirmeyi öğrenecektir. Öğretmen eline bir kitap alır ve “bu ne” sorusunu sorar. Çocuk cevap verdikten sonra ne renk sorusunu sorar. Çocuk kitabın rengini söylemelidir. Çocuk renkleri tanımıyorsa alıştırmaya renk eşleştirme şeklinde uygulanabilir. Öğretmen soruyu sorar “bu kitabın renginden başka eşya göster” şeklinde sorabilir.
Bu alıştırma ise çocuğa görme yoluyla uzaklık- yakınlık kavramını öğretmeyi amaçlar. Öğretmen bir kağıt üzerine belli uzaklıklarda iki nokta veya iki işaret koyar. Çocukta aralarında aynı uzaklık olan iki işaret koyabilmelidir.
F. İşitsel Algının Geliştirilmesi
Öğretmen çocuğun gözlerini bağlar ve çocuğun iyi tanıdığı bir sesi verir. Saat sesi, ayak sesi vb. Olabilir. Çocuğa “bu ne sesi” sorusu sorulur.
Öğretmen önce çocuğa farklı sesleri olan üç veya dört enstrüman sesleri gösterir. Bunların seslerini dinletir. “bu davul bak böyle ses verir” şeklinde de açıklamalar yapar. Sonra çocuk arkasını döner ve gözlerini bağlanır. Öğretmen bir enstrümanın sesini veriri ve bu sesin hangi enstrümanın sesi olduğunu sorar.
Grup oyunu oynanır. Bir çocuğun gözleri bağlanır. Gruptan başka bir çocuk konuşturulur. Gözleri bağlı olan çocuğa, kiminin konuştuğu sorulur.
Öğretmen çocuğa bir öykü anlatır. Öykünün içinde sık sık çocuğun ismi geçmelidir. Çocuk ismini duyduğu zamanlarda “bu benim ismim” der yada el kaldırabilir. Çocuk konuşamıyorsa ayrıca ismini fark ettiğini el kaldırarak da belirtemiyorsa öğretmen çocuğun yüz ifadesine bakar, dikkat eder, çocuğun ismini fark edip fark etmediğini anlamaya çalışır.
Çocuğa kısa iki cümle söylenir. Bu iki cümlede de geçen iki kelimeyi bulması istenir.
Üzerinde çocuğun iyi tanıdığı nesnelerin resimleri olan kartlar hazırlanır. Öğretmen çocuğa bir resmi gösterir ve resimdeki nesnenin ismini yanlış söyler çocuk yanlışlığı fark etmelidir.
G. Görsel Hafızanın Geliştirilmesi
Bu grup alıştırmalarında çocuk belli bir sırayı hatırlama çalışması yapacaktır.
Grup oyunudur. Bir çocuk sınıfta kara tahtanın önünde durur. Diğer çocuklar onun kıyafetlerine dikkatlice bakarlar. Öğretmen bu sırada sözel açıklamalar yapabilir. Sonra tahtadaki çocuk dışarı çıkar, öğretmen çocuğun giysilerinde bir değişiklik yapar, ayakkabılarını ters giydirir, düğmelerini açar vb. Tekrar çocuk sınıfa alınır. Diğer arkadaşlarına çocuktaki değişiklikler sorulur.
Öğretmen kelime, harf sayı dizisi verir. Çocuk bu kez diziyi tam tersinden tekrar etmelidir. At-ev-okul dizisini, okul-ev-at dizisi olarak tekrar edilir.
Grup oyunudur. Her çocuk bayramda annesinden ne istediğini söyler.
Ø Birinci çocuk “ben kitap istiyorum”
Ø İkinci çocuk “ ben top istiyorum”
Ø Üçüncü çocuk “ ben bir bebek istiyorum” şeklinde isteklerini sıralar. Sonra çocuklar diğer arkadaşlarının ne istediğini hatırlamaya çalışır.
Öğretmen masaya üç dört tane oyuncak koyar. Top, bebek, vb. Sonra hep beraber masadan 1,5 metre uzağa giderler. Çocuğa bu masadan “top getir” denir. Çocuk masaya gidip topu almalı ve öğretmenine vermelidir.
Bir önceki alıştırmanın devamı şeklindedir. Öğretmen masaya üç dört tane resim koyar. Kartlarda çocuğun kolayca tanıyabileceği resimler vardır. Masadan 1,5 metre uzaklaşırlar ve öğretmen “bana top resmini getir” der. Çocuk masaya gidip top resmini almalı ve öğretmene getirmelidir.
Yedinci alıştırma dört buçuk metre kadar uzaktan tekrar edilir.
Aynı çalışma 1,5 metre uzaklıktan tekrar edilir. Fakat öğretmen bu kez çocuktan iki resim birden ister, “bana top ve ev resmini getir” gibi.
Aynı çalışma değişik uygulanır. Resim kartları masanın üzerine yayılmaz. Hepsi bir kutuya konulur. Öğretmen çocuktan istenilen resim kartını bulması ve getirmesini ister.
Öğretmen çocuğa iki aşamalı bir emir verir “topu al, masaya koy” gibi.
Öğretmen çocuğa 9. Alıştırmadaki gibi bir de vücut hareketi ekler. Önce “zıpla, sonra topu al, masaya koy” gibi.
Öğretmen kısa bir öykü anlatır. Anlatılan öyküde her bir kişi tek bir iş yapmalı “anne yemek hazırlıyordu, “çocuk annesinin yanında oturdu, baba geldi gazetedeki bir öyküyü okumaya başladı, çocuk öyküyü olduğu gibi tekrar etmelidir. Öyküye başlaması anne, çocuk, baba sırasını takip etmesi önemlidir. Cümlelerin yanlışlığı veya bozuk, telaffuzu bu alıştırmada önemli değildir.
Öğretmen iki aşamalı bir emir verir. Ancak emir verirken iki aşama arasında bekler. “sınıfa git, bekle, bir defter getir” çocuk önce emri sınıfa giderek defter getireceğim şeklinde tekrarlar, sonra emri yerine getirir.
Öğretmen çocuklara küçük tekerlemeler, şarkılar öğretir.
Öğretmen küçük öyküler anlatır, çocuktan da anlatmasını ister.
